Kultura jako język nieświadomości
Sformułowanie „kultura mówi” można zinterpretować także na sposób psychoanalityczny – kulturę odczytujemy wówczas jako język naszej nieświadomości. Dzieła i zachowania kulturowe – to, jak działamy, jak się ubieramy, jakie mity i baśnie tworzymy – są ekspresją nie tylko naszej świadomej intencji, ale także nieuświadomionych czynników o bardziej fundamentalnym znaczeniu.

Powyższy cytat z pism niemieckiego filozofa mógłby być mottem całej psychoanalizy. Sigmunt Freud, ojciec tego nurtu, był zresztą pod ogromnym wpływem Nietzschego, którego myśli przełożył na język psychologii i psychiatrii. Główną tezą Freuda jest przekonanie, że „naturalnym” stanem podmiotu nie jest przejrzystość dla samego siebie, ale samozakrycie. Podmiot nie rozpoznaje motywacji własnych działań, uczuć, a nawet myśli. Świadomość jest „zaszyfrowana” i trzeba ją poddać deszyfracji. W rzeczywistości naturę człowieka definiują przede wszystkim dwa popędy: ścierające się ze sobą Eros i Thanatos, czyli popęd seksualny oraz popęd śmierci [1].

Popędy a kultura
Ludzka osobowość kształtuje się przede wszystkim we wczesnym dzieciństwie, gdy zmagamy się z naszym dążeniem do przyjemności oraz wynikającymi z niej problemami. Według Freuda już wówczas człowieka określa jego seksualna natura, która daje o sobie znać w sposób polimorficzny w następujących po sobie fazach: oralnej, analnej, fallicznej i genitalnej. W trakcie przechodzenia przez te fazy, dziecko zmaga się z bardzo licznymi konfliktami, musi rozwiązać szereg kompleksów. Najsilniejszy z nich to oczywiście Kompleks Edypa, z którym musi się skonfrontować w fazie fallicznej. Jeżeli zostaje rozwiązany, przechodzi do fazy genitalnej. Ale to nie wszystko: znacznie wcześniej, już na poziomie fazy oralnej, dziecko musi skonfrontować się z ograniczeniami tzw. zasady przyjemności i nauczyć się żyć zgodnie z zasadą rzeczywistości. Mówiąc inaczej, musi zrezygnować z zachłanności w realizacji własnych popędów i dostosować się do wymogów życia społecznego [2]. Jest to jednak bardzo trudne, na drodze uspołecznienia koniecznym staje się wyparcie własnych popędów bądź ich sublimacja.

Skoro centralnym problemem, z jakim zmaga się człowiek, jest jego nieświadomość – musi to znaleźć wyraz w kulturze. Kultura może być zarazem wyrazem nieświadomości, jak i narzędziem, które pomaga ludziom poradzić sobie z nieświadomymi siłami, które się w nich kłębią. Freud bardzo ostro przeciwstawia kulturę stanowi naturalnemu, który wyobraża sobie jako pierwotnej hordę przypominającą życie w stadzie szympansów. Ludzie chcą działać zgodnie z zasadą przyjemności i dochodzi do bardzo silnych przepychanek. Silny zagarnia wszystko, słabsi cierpią. Wprowadzenie kultury i narzucanych przez nią społecznych norm staje się zatem koniecznością. Kultura jest jednak nie tylko narzędziem represji, pozwala nam przeżyć życie bezpiecznie, oferuje także akceptowalne sposoby radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami, jakie generują niezaspokojone popędy. Przede wszystkim kultura wskazuje kierunki, w jakich możemy dokonać sublimacji: przekształcenia popędu seksualnego w filantropię, działalność polityczną, społeczną, naukową czy artystyczną. Nasza agresja zostaje przekierowana w stronę sportu i innych usankcjonowanych kulturowo form rywalizacji [3].

Co to jednak faktycznie oznacza? Zarówno nasze wytwory, jak usankcjonowane kulturowo działania i społeczne rytuały są trochę czym innym niż się wydają: kultura zbudowana jest z przekształceń naszych popędów i to o nich, zakamuflowanym językiem mówią nasze wytwory i społeczne zachowania. Jacques Lacan, jeden z najsłynniejszych spadkobierców Freuda, ujął to w formule: „nieświadomość jest na zewnątrz”.

Lacan jest jednym z głównych orędowników językowej interpretacji kultury w psychoanalizie. Uważa, że aspekt ten jest immanentnie zawarty w teorii Freuda. Starsze interpretacje myśli austriackiego psychiatry głosiły, że nieświadomość jest irracjonalnym kłębowiskiem ślepych popędów. Interpretacja szkoły lacanowskiej twierdzi, że nieświadomość ma własną logikę i własny język. Nieświadomość nie jest niema, szuka wyrazu i chce zostać usłyszana. Manifestacja w formach kulturowych jest najważniejszym sposobem jej ekspresji [4].